عوامل استجابت دعاعوامل استجابت دعا، طبق آیات قرآن و روایات عوامل و عللی هستند که باعث مستجاب شدن دعا می‌شود. ۱ - تعریف دعاـ دعا کلیدی است که با آن گنجینه بخشایش الهی را می‌توان گشود. ـ دعا وسیله قرب الی‌الله و مغز عبادت الهی است. ـ دعا زنگ در رحمت رحیمیّه خداوند، و سبب ریزش برکات الهی است. ـ دعا ره توشه سالکان طریق وصال، و شعار عاشقان قبله جمال دوست است. ـ دعا سیر شهودی و کشف وجودی اهل کمال و بهترین رابطه انسان با خدای متعال است. ـ دعا معراج عروج نفس ناطقه به اوج وحدت، و ولوج به ملکوت عزّت است. ـ دعا یاد دوست در دل راندن و نام او به زبان آوردن و در خلوت با او جشن ساختن و در وحدت با او نجوی گفتن و شیرین زبانی کردن است. ـ دل بی‌دعا بهاء ندارد، و دل بی‌بهاء، بهاء ندارد. [۱]
حسن‌زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، نشر تشیع، چ ۲، سال ۱۳۷۱ ش، ص۹.
پس با توجه به این ارزش و منزلت دعا است که در متون دینی درباره آن اصرار فراوان شد. خدای سبحان فرمود: «قل ما یعبؤبکم ربّی لولا دعاؤکم؛ یعنی بگو اگردعای شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایی به شما نمی‌کند.» و در برخی روایات آمده: هر عمل عبادی اندازه و حدّی خاص دارد، مثلاً نماز در شبانه‌روز پنج مرتبه تعیین شده، روزه یک‌ماه رمضان، و حج یک‌بار در عمر، زکات نصاب خاصی دارد و مانند آن، امّا برای دعا حدّی معین نشده. [۳]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، کتاب الدعا، نشر بنیاد رسالت، ج۴، ص۲۵۷.
۲ - اسرار استجابت دعایکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مسائل درباره دعا، اسرار اجابت آن است، یعنی چه‌طور و چگونه ممکن است با دعا جلو وقوع یک حادثه ناگوار گرفته می‌شود و یا خواسته مورد علاقه و نیاز یک فرد برآورده می‌گردد؟ ۳ - ذکر دو نکتهگرچه این بحث نیازمند طرح مسایل فراوان است، امّا به اندازه ظرفیت مقاله به چند نکته اشاره می‌شود: ۳.۱ - نکته اولحکیم ژرف‌اندیش بوعلی سینا به نکته ظریفی درباره سرّ استجابت دعا اشاره نموده، می‌گوید: «نسبت دعا و تضرّع به خواست و استدعا نسبت تفکر و اندیشه به درک یک مساله علمی است». [۴]
ابن سینا، حسین بن عبدالله، الهیات شفاء، مقاله عاشر، فصل اول، نشر مکتبه آیت‌الله مرعشی نجفی، قم، ۱۴۰۴ ق، ص۴۳۸.
از توضیحی که در ادامه این کلام بوعلی آمده معلوم می‌شود که به نظر ایشان همان‌طور که با تفکر و اندیشیدن زمینه افاضه صور علمی از مبادی عالیه (مثلاً عقل فعّال) برای نفس انسانی پدید می‌آید آن‌گاه علم و معرفت برای انسان حاصل می‌شود. با دعا و تضرّع در پیشگاه الهی انسان مستعد می‌شود که صورت سلامتی و صحت و یا صور دیگر به انسان افاضه شود، پس دعا زمینه‌ساز افاضه الهی برای برآورده شدن خواست‌های انسان است. بنابراین گرچه خداوند «دائم الفیض علی البریّة» است. امّا زمینه پذیرش و دریافت فیض باید در قابل فراهم شود و دعا نقش زمینه‌سازی برای پذیرش فیض دائمی الهی را دارد.۳.۲ - نکته دومبرخی از بزرگان در تحلیل اسرار استجابت دعا حقایق ارزشمندی را عنوان کرده‌اند که در فرازی از این سخنان آمده است: دعا و ذکر و حضور و مراقبت در ذات انسان بلکه در بیرون از ذاتش آثار عجیب و غریبی دارد، چنان‌که اگر کسی به طور پیوسته و مستمر فکر و توجه خود را به عالم قدس و جبروت معطوف نماید، انوار حقایق بر او اشراق می‌شود، و آن کسی که مصاحب با ملکوتیان را اختیار کند، صاحب عزم و همت و اراده می‌شود و با توجه و ذکر و دعا به اخلاق ملکوتیان و اوصاف عقول قدسی متصف گردیده و صاحب رتبه ولایت تکوینی می‌شود که می‌تواند در همه چیز تصرف کند. پس استجابت دعا امری برخلاف سیره و سنّت الهی نیست، بلکه یکی از علل و اسباب تحوّل و تبدّل در عالم است. [۵]
حسن‌زاده آملی، حسن، رساله ذکر، ذاکر و مذکور، نشر انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش، ص۱۰۱.
۴ - شرایط اجابت دعابرای استجابت دعا و برآورده شدن خواست انسان به وسیله دعا، شرایط متعدد و مختلف در روایات مطرح شده که در این‌جا به طور خلاصه به چند مورد اشاره می‌شود: ۱. یکی از شرایط مؤثر در اجابت دعا آن است که انسان در همه حال اهل دعا و مناجات با خدا باشد، امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: جدّم می‌فرمود: در دعا پیش‌دستی کنید (پیش از آن‌که گرفتار شوید دعا کنید) زیرا چون بنده‌ای بسیار دعا کند و بلائی به او برسد و دنبالش دعا کند، گفته شود: صدای آشناست، و اگر همواره اهل دعا نباشد، و بعد از پیش‌آمد ناگوار دعا نماید، بدو گفته شود: تاکنون کجا بودی؟ [۶]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، کتاب دعا، باب التقدم فی الدعا، نشر بنیاد رسالت با ترجمه جواد مصطفوی، ج۴، ص۲۲۰.
۲. یکی از شرایط استجابت دعا طهارت و پاکی انسان از هرگونه آلودگی ظاهری و باطنی است، [۷]
حسن زاده آملی، رساله وحدت از دیدگاه عارف و حکیم، نشر فجر، سال ۱۳۶۲ ش، ص۴۲.
لذا گفته‌اند: شرط بسیار مهم تاثیر اذکار و ادعیه و اوراد و نظائر آنها، طهارت انسان است که صرف لقلقه زبان سودی نبخشد، بلکه مبادا موجب قساوت و دوری هم بشود، زیرا که ذکر عاری از فکر است یعنی قلب بی‌حضور است و قلب بی‌حضور چراغ بی‌نور است و شخص بی‌نور از ادراک حقایق دور است و مَثَل ذکر بی‌حضور مثَل کوری است که در دست او مشعل نور است. [۸]
حسن زاده آملی، حسن، رساله ذکر، ذاکر و مذکور، فصل ۶، نشر انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش، ص۶۲.
۳. از شرایط مؤثر دیگر که در روایات فراوان مطرح شده صلوات فرستادن بر پیامبر اکرم (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) و ائمه اطهار (علیهم‌السّلام)، قبل از دعا و بعد از دعا است، به گونه‌ای که دعا در لفّافه صلوات قرار گیرد. امیرمؤمنان علی (علیه‌السّلام) در کلام دل‌انگیزی دراین‌باره فرمود: هر گاه از خدای سبحان درخواستی داری، ابتدا بر پیامبر اسلام (صلّی‌الله‌علیه‌و‌آله) درود بفرست، سپس حاجت خود را بخواه، زیرا خدا بزرگوارتر از آن است که از دو حاجت درخواست شده، یکی را برآورده و دیگری را باز دارد. ۴. مساله دیگر که در اجابت دعا مؤثر است و در روایات بر آن اصرار شده، دعای دسته‌جمعی است، امام صادق (علیه‌السّلام) فرمود: هر گاه پیش‌آمدی پدرم را غمناک می‌کرد، زنان و کودکان را جمع می‌کرد، سپس دعا می‌نمود و آنها آمین می‌گفتند. [۱۰]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، کتاب دعا باب اجتماع فی دعا، نشر بنیاد رسالت، با ترجمه جواد مصطفوی، ج۴، ص۲۴۱.
و هم‌چنین فرمود: هیچ‌گاه چهارنفر با هم اجتماع نکرده‌اند که برای مطلبی به درگاه خدا دعا کند، جز اینکه با اجابت آن دعا از هم جدا شده‌اند. [۱۱]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، کتاب دعا باب اجتماع فی دعا، نشر بنیاد رسالت، با ترجمه جواد مصطفوی، ج۴، ص۲۴۱.
یکی از بزرگان اهل معنا در این‌باره گفته است: به طور اصل کلّی نفوس مجتمع متحد را اثر یک نفس کلیّ الهی قوی است، و یکی از فضیلت‌های نماز جماعت و حلقه ذکر و مجتمع دعا این است که هر انسانی یک صفت یا بیشتر از اوصاف خوب و کمالات انسانی را دارد و به فرض اگر یک انسان کامل باشد تا چه اندازه واسطه نزول برکات خواهد بود، انسان‌های گرد آمده در صلوات و ذکر دعا، کانّ یک انسان کامل و یا ظلّ و مثال او را تشکیل می‌دهند که آن مجتمع نزول برکات خواهد بود. [۱۲]
حسن زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور، انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش، ص۱۰۷.
۵ - موانع اجابت دعاگرچه بر اساس روایات هیچ دست نیازمندی، وقتی به سوی خداوند دراز شود، خالی بر نمی‌گردد و به گفته بعضی از بزرگان لااقل یکی از فواید دعا اصلاح جوهر نفس ناطقه و زبان استعداد است که در سایه دعا و تقرّب به خدا نصیب انسان می‌شود. [۱۳]
حسن زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور، انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش، ص۱۱۱.
امّا اگر حاجتی موردنظر باشد و با دعا حاصل نشود، سبب عدم اجابت را انسان باید در اعمال و کارهایش جستجو نماید، چون پیش‌آمدها و حوادث و یا عدم پذیرش دعاهای انسان بدون ارتباط با عمل انسان نیست، گرچه به گفته برخی بزرگان در بعضی از موارد نسبت بین عمل و جزاء انسان ممکن است درک کند و یا بعضی موارد را به طور اندک آگاهی پیدا کند، امّا در بسیاری از موارد از درک ارتباط عمل با حوادث نظیر عدم استجابت دعا انسان عاجز است. [۱۴]
حسن زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور، انتشارات تشیع، سال ۱۳۷۱ ش، ص۱۰۰-۱۰۲.
امّا ارتباط قطعی میان آنها برقرار است، لذا در دعای کمیل در این زمینه آمده: «اللهم اغفرلی الذنوب التی تغیّر النعم، اللهم اغفرلی الذنوب التی تحبس الدعاء، اللهم اغفرلی الذنوب التی تنزل البلاء»؛ خدایا بیامرز برایم گناهانی که دگرگون می‌سازد، نعمت‌ها را، خدایا بیامرز برایم گناهانی که از اجابت دعا جلوگیری می‌کند، خدا بیامرز گناهانی را که سبب نزول حوادث ناگوار می‌شود.و هم چنین در برخی روایات آمده: «الذنوب التی تردّ الدعا و تظلم الهواء عقوق الوالدی؛ [۱۵]
کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، کتاب ایمان و کفر، باب ۱۹۷ (فی تفسیر الذنوب)، نشر دار التعارف للمطبوعات، بیروت، سال ۱۴۱۳ ش، ج۲، ص۴۴۸.
گناهانی که سبب رد شدن دعا و باعث تشویش فکر می‌شود عاق والدین (نارضایتی پدر و مادر) است.»خلاصه اینکه ادب اقتضا می‌کند که در محضر خداوند متعال آداب و شرایط ظاهری و باطنی دعا کردن را رعایت کنیم و اگر با مراعات عوامل مؤثر در استجابت دعا، دعایمان مستجاب نشد، گذشته از مصلحت‌ها و حکمت‌های الهی، حق این است که علت مهم و اساسی را در خودمان جویا شویم چرا که در اکثر اوقات گناه و معصیت، ایجاد حجاب نموده و مانع استجابت دعا می‌گردد که این گناهان در قالب‌های مختلف بوده و آثار منفی و مخرّب خود را همواره به دنبال دارند. خداوند در قرآن کریم وعده داده است دعای بندگان را اجابت کند. امام خمینی موانعی برای استجابت دعا ذکر کرده است، ازجمله: ۱- توجه به غیر خداوند؛ ۲- نداشتن معرفت درست؛ ۳- دعای بدون تلاش و کوشش؛ ۴- مخالف نبودن با نظام تکوین و تشریع. امام خمینی معتقد است زمانی دعا به اجابت می‌رسد که از ظاهر به باطن سرایت کند و اگر دعایی به زبان، مطابق با زبان استعداد باشد و آنچه به زبان می‌گوید، بر خلاف آنچه در حال و دل می‌خواهد نباشد مستجاب می‌شود و اگر مستجاب نشد یا از زبان استعداد صادر نشده است یا با نظام کلی عالم مخالفت و تعارض دارد: گاهی نیز این امر به جهت نبود بعضی شرایط و اسباب دعاست. ایشان از جمله موانع استجابت دعا را رعایت‌نکردن آداب ظاهری و باطنی است و بر این عقیده است که سالک الی‌الله با رعایت آداب باطنی و در سایه آن حال معنوی، از دعا و راز و نیازش بهره بیشتری می‌برد، وی در این زمینه رعایت چند امر را مهم می‌داند. ۱- دوری از اعتماد به خویشتن تا جایی که زبان باطن او در محضر حق‌تعالی با عجز و نیاز همراه باشد. ۲- حضور قلب در دعا، زیرا یکی از موانع اجابت دعا، غفلت و نسیان قلب است که سبب می‌شود هیچ فایده‌ای از ذکر و دعا نصیب بنده نشود و این‌گونه اعمال در روح او تاثیری نخواهد داشت. ۳- رفع حجاب‌های ظلمانی و نورانی، اگر سالک حجاب‌ها را رفع کند دعایش مستجاب خواهد بود و زبان و لسانش از ظاهر به باطن سرایت می‌کند و مقصد نایل می‌شود. [۲۰]
خمینی، روح‌الله، دانشنامه امام خمینی، ج۵، ص۴۰۰، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰.
۶ - عناوین مرتبطاجابت دعا و آرامش (قرآن)؛ اجابت دعای اصحاب کهف (قرآن) ؛ استجابت دعا ۷ - پانویس
۸ - منبع• سایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «عوامل استجابت دعا»، تاریخ بازیابی ۹۶/۳/۱۰. • دانشنامه امام خمینی، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۰۰ شمسی. رده‌های این صفحه : دیدگاه های اخلاقی امام خمینی | مقالات اندیشه قم
|